Evrensel Gelir - Bölüm 8 - Uluslararası Hukuk

BÖLÜM 8: KÜRESEL YÖNETİŞİM, ULUSLARARASI HUKUK VE GELECEK ODAKLI KURUMSAL MEKANİZMALAR

Evrensel Gelir (UBI) fikri, şimdiye kadarki bölümlerde ulusal, teknolojik, ekonomik ve hatta kripto temelli boyutlarıyla derinlemesine irdelendi. Ancak UBI’yi geleceğin dünyasında gerçekten “evrensel” kılmak için, ulusal sınırları aşan kurumsal ve hukuki çerçevenin nasıl inşa edileceği de kritik bir soru olarak karşımıza çıkıyor. Bu bölümde, küresel yönetişim ve uluslararası hukuk alanında UBI’nin hangi mekanizmalarla hayata geçirilebileceğini, hangi yenilikçi kaynakların veya işbirliği modellerinin devreye girebileceğini ve hatta kimsenin henüz düşünmediği “uzay kaynakları” gibi uçuk fırsatların nasıl ufkumuzu genişletebileceğini tartışacağız. Giderek bir “kitap” formatına evrilecek çalışmamızda, bu bölüm “Evren çapında adil paylaşım” fikrinin kurumsal ve hukuksal boyutlarını aydınlatmayı hedefliyor.

1. ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİNİN ÖNEMİ: NEDEN KÜRESEL BİR ÇERÇEVE?

1.1. Sermaye Hareketleri ve Rekabet Dengesizliği

UBI’nin ulusal ölçekte uygulanması, özellikle büyük nüfuslu ve gelişmekte olan ülkelerde “yüksek vergi” gereksinimi yaratabilir. Buna karşın, küreselleşmiş sermaye ve şirketler, vergi yükünün arttığı ülkelerden çıkıp daha düşük vergili bölgelere kayabilir. Bu durum, bir tür “vergi rekabeti” yaratarak UBI uygulamaya niyetli devletleri zayıf bırakabilir.

• Küresel Yönetişimin Rolü:

  
  

  Aynı anda birden fazla devletin, ortak bir uzlaşıyla benzer UBI politikaları veya vergi düzenlemeleri uygulaması, “kaçış kapılarını” daraltabilir. G20, OECD gibi platformlarda “asgari kurumlar vergisi” gündemine benzer şekilde, küresel UBI katkı payı veya robot vergisi gibi mekanizmalar tartışılabilir.

1.2. Farklı Gelişmişlik Seviyeleri

Kimi ülkeler “Aurora” (5 milyon, yüksek GSYİH) misali küçük ve zengin; kimileri ise “Grandia” (50+ milyon, orta GSYİH) gibi kalabalık ve kırılgan ekonomilere sahip. Dolayısıyla UBI’nin tek bir formülle küresel ölçekte uygulanması, “herkese aynı ayakkabı numarasını vermek” gibi abartılı bir indirgeme olur.

• Bölgesel İşbirliği Modelleri:

  
  

  Avrupa Birliği (AB) içerisindeki uyum fonları veya Afrika Birliği kapsamındaki bölgesel kalkınma ajansları gibi yapılar, koordineli UBI programları deneyebilir. Ortak ekonomik alanlarda (örneğin Schengen bölgesi) göç ve işgücü hareketliliği açısından UBI, bölgesel dinamizme katkı sağlayabilir.

1.3. Kaynak Dağılımı ve Adalet

Gelişmekte olan ülkeler, zengin ülkelere kıyasla otomasyon kârlarından veya doğal kaynak gelirlerinden pay almakta zorlanır. Küresel fonlar (IMF, Dünya Bankası, BM) aracılığıyla, zengin ülkelerin bir bölümü “küresel UBI fonu”na katkı yaparak daha yoksul ülkelere destek sağlayabilir. Burada temel motivasyon, küresel istikrar ve yoksulluk azaltma çabasıdır.

2. ULUSLARARASI HUKUKİ ZEMİN: MEVCUT YAPILAR VE AÇIKLIKLAR

2.1. Birleşmiş Milletler ve İnsan Hakları

BM İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, insan onuru ve yaşam standartlarını güvence altına alır; ancak UBI’ye dair doğrudan bir madde yoktur. Bununla birlikte, “insanların temel ihtiyaçlarını karşılayacak düzeyde ekonomik, sosyal hakları olmalıdır” ilkesi, UBI fikriyle örtüşür. BM, bu minvalde bir “Evrensel Gelir Hakkı Sözleşmesi” taslağını tartışmaya açabilir.

• Uygulama Engelleri:

  • Egemen devletler, “gelir dağıtım politikaları bizim iç işimizdir” diyerek uluslararası bağlayıcı düzenlemeye mesafeli durabilir.

  • Finansal sorumluluklar ve kimin ne kadar katkı yapacağı meselesi, BM mekanizmasında sürekli müzakerelere yol açabilir.

2.2. IMF (Uluslararası Para Fonu) ve Dünya Bankası

IMF, makroekonomik istikrar ve uluslararası para sistemi üzerinde çalışmalar yapar. Dünya Bankası ise yoksullukla mücadele ve kalkınma projelerine fon sağlar.

• Rol Oynayabilecekleri Alanlar:

  1. UBI Fonu Yaratmak: Gelişmekte olan ülkelere sıfıra yakın faizli veya hibeye yakın destek kredileri verip, UBI pilot projelerini fonlamak.

  2. Teknik Danışmanlık: Yoksulluk istatistikleri, vergi politikaları, sosyal yardımların entegrasyonu gibi konularda uzman ekipler ile rehberlik sağlamak.

• Eleştiri ve Riskler:

  • IMF’nin şartlı kredileri, “kemer sıkma” politikalarına yol açabilir. Bu ise UBI mantığıyla çelişen kemer sıkma önlemlerini tetikleyebilir.

  • Dünya Bankası fonlarının dağıtımında, siyasi tercihlerin devreye girmesi veya bürokratik engeller, uygulamayı sekteye uğratabilir.

2.3. Uluslararası Vergi ve Ticaret Anlaşmaları

Küresel şirketler veya sınır ötesi faaliyet yürüten dev teknoloji firmalarından alınacak “şirket kâr payı” veya “robot/AI vergisi” gibi fonlar, tek ülkenin inisiyatifinde bırakılırsa etkisiz kalabilir. Bu nedenle, çift vergilendirmeyi önleme anlaşmaları, sermaye hareketlerinin düzenlenmesi gibi uluslararası hukuki çerçevelerin UBI uygulamaları için güncellenmesi gerekir.

3. KURUMSAL MEKANİZMALAR: YENİ YAPILAR OLUŞTURMAK

3.1. Küresel UBI Ajansı (Global UBI Agency – GUBA)

BM, IMF veya G20 çatısı altında kurulabilecek, özel yetkili bir ajans düşünelim. Görev tanımı:

1. Kaynak Yönetimi ve Dağıtımı: GUBA, uluslararası vergi ve fon havuzundan (karbon vergisi, robot vergisi, dijital hizmet vergisi vb.) gelen parayı toplar ve belirlenmiş kriterlere göre ülkelere veya doğrudan bireylere dağıtır.

2. Standart Belirleme: Kişi başı asgari UBI miktarı, dijital kimlik doğrulama standartları, şeffaflık ve raporlama gibi konularda global ölçütler geliştirir.

3. Denetim ve Şeffaflık: Yapay zekâ destekli bir izleme sistemiyle, fon kullanımının etkinliğini ve yolsuzluk olup olmadığını gözlemler.

   
   

3.2. Bölgesel Alt Kuruluşlar

• AB içerisinde “Avrupa Temel Gelir Dairesi” ya da Afrika Birliği içinde “Afrika Ortak UBI Fonu” gibi oluşumlar, kıta bazında ya da bölgesel ölçekte ortak politika oluşturabilir.

• Pilot projelerde elde edilen veriler, üst düzeydeki GUBA’ya raporlanarak küresel öğrenme sağlanır.

3.3. “DAO” Tabanlı Kamusal Yapılar

Bölüm 6’da bahsettiğimiz kriptopara ve blokzincir ekosistemindeki “Merkeziyetsiz Otonom Organizasyonlar” (DAO), kamu kurumlarının şeffaflık ve katılımcı karar alma mekanizmasını radikal biçimde dönüştürebilir. Geleneksel uluslararası kurumların yanı sıra, DAO mantığıyla işleyen:

1. Küresel Oylama: Devasa akıllı sözleşmeler aracılığıyla, tüm paydaşlar UBI miktarlarının, dönemsel artışların veya özel fonlama kararlarının oylanmasına katılabilir.

2. Otomatik Fon Dağıtımı: Herkesin doğrulanmış (ancak gizliliği korunan) bir dijital kimliği olduğu varsayılırsa, ek bürokrasisiz ve rüşvet-riski olmadan ödemeler yapılabilir.

Böyle bir senaryo henüz çok ütopik görünse de, “geleceğin kurumsal mekanizmaları” dendiğinde artık kriptoparanın ve blokzincirin devre dışı bırakılması neredeyse imkânsız.

4. YENİ FİNANSMAN KAYNAKLARI: KİMSENİN AKLINA GELMEYEN FİKİRLER

4.1. Uzay Kaynakları ve Madencilik (Asteroid Mining)

Uzay sektöründe, asteroit madenciliği ve Ay’daki madenler gelecek on yıllarda çok değerli madenlerin (örneğin, nadir toprak elementleri, platin grubu metaller) çıkarılmasına olanak sağlayabilir. Devletler veya özel şirketler, bu madenlerden trilyonlarca dolarlık kazanç elde etme potansiyeline sahip.

• “Kozmik Temel Gelir” Senaryosu:

  • Eğer bu kaynakların “insanlığın ortak mirası” olduğu yönünde uluslararası bir uzlaşma gelişirse, elde edilen gelirlerin bir bölümü “küresel UBI fonu”na aktarılabilir.

  • BM’nin 1967 tarihli “Uzay Anlaşması” (Outer Space Treaty), gezegen dışı kaynakları mülkiyet altına almayı yasaklama eğiliminde olsa da, son yıllarda bazı ülkeler (ABD, Lüksemburg, BAE) özel şirketlere uzay madenciliği lisansı vermeye başladı. Bu gri alanda yeni bir uluslararası mevzuat gerekebilir.

4.2. Gen Düzenleme ve Biyoteknolojinin Payı

Yakın gelecekte CRISPR gibi teknolojilerle geliştirilen patentli tıbbi çözümler, devasa küresel pazarlar yaratabilir. Milyar dolarlık ilaç veya biyoteknoloji patentleri sayesinde bazı şirketler veya ülkeler olağanüstü kâr elde edebilir.

• Biyoteknoloji Vergisi: Patentlerden ve lisanslardan elde edilen yüksek gelir üzerinden sabit bir pay (“BiyoPay”) küresel UBI fonuna aktarılabilir.

• Küresel Fikri Mülkiyet Düzenlemeleri: Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) bünyesinde, “insan sağlığı ve genetik teknolojilerin insanlık yararına olması” prensibiyle yeni tür bir anlaşma gündeme gelebilir.

4.3. Metaverse ve Dijital Ekonomiler

Sanal gerçeklik evrenleri (Metaverse) içinde oluşan devasa dijital ekonomiler, insanların hem “zaman” hem de “emek” harcayarak katıldığı karmaşık platformlar sunuyor. Dijital varlık ticareti ve oyun-içi ekonomilerde milyarlarca dolarlık bir eko-sistem zaten oluşmuş durumda.

• “Metaverse Vergisi” veya “Dijital Mekân Kullanım Harcı”:

  
  

  Bu ekonomilerdeki işlemler, dijital bir vergiye tabi tutulabilir. Elde edilen gelir, “dijital UBI” veya “gerçek dünya UBI” için kullanılabilir.

• Çifte Ekonomi Modelleri: Sanal dünyada geçerli bir para birimiyle, gerçek hayatta harcanabilen UBI ödentileri entegre edilebilir.

5. KÜRESEL KABUL VE YÖNETİŞİM RİSKLERİ

5.1. Politik Direnç ve Egemenlik Endişesi

Devletler, vergi politikası ve sosyal harcamalar konusundaki yetkilerini kısmen uluslararası yapıların inisiyatifine bırakmak istemeyebilirler. “Küresel UBI” konsepti, geleneksel “ulusal egemenlik” anlayışına meydan okur niteliktedir.

• Ulus-Ötesi Dayanışma vs. Ulusal Çıkar:

  
  

  Hangi oranda küresel dayanışma gözetilecek, hangi oranda ulusal menfaat korunacak? Bu sorunun cevabı, diplomatik müzakerelerde kilit önem taşıyacaktır.

5.2. Yolsuzluk ve Yönetim Açıkları

Yüksek miktarlı fonlar ve karmaşık uluslararası anlaşmalar, yolsuzluk ve usulsüzlük riski barındırır. Mevcut kurumların bürokrasisi ve geçmiş “kötü yönetim” örnekleri, küresel UBI fonlarını da benzer tehlikelerle karşı karşıya bırakabilir.

• Şeffaflık ve Denetim:

  
  

  Bağımsız denetim kuruluşları, sivil toplumun katılımı, blokzincir tabanlı kayıt tutma gibi mekanizmalar, bu riskleri azaltmak adına öne çıkıyor.

5.3. Kültürel Farklılıklar

Dünyanın farklı bölgelerinde, “çalışmanın erdemi,” “karşılıksız gelir” veya “yardıma muhtaç olma algısı” konularında köklü kültürel ve dini görüşler mevcuttur. Küresel bir UBI modeli, bu çeşitlilik içinde ciddi eleştiri alabilir; bazı toplumlarda “tembelliği teşvik” olarak görülebilirken, bazı toplumlarda “dayanışma ahlakının zirvesi” olarak yorumlanabilir.

6. GELECEK SENARYOLARI: DAHA GENİŞ BİR AÇI

1. Reaktif Senaryo:

   • Küresel krizler, çatışmalar ve göç dalgaları arttıkça, BM ve büyük güçler mecburen küresel UBI benzeri bir enstrümanı gündeme alır. Bu, “son çare” olarak benimsenir. Ancak apar topar hazırlanan sistem, yama niteliğinde kalabilir.

2. Proaktif Senaryo:

   • Zengin ulusların ve teknoloji devlerinin öncülüğünde, aşamalı bir uluslararası UBI fonu kurulur. Karbon vergileri, robot vergileri veya uzay madenciliği gelirlerinin bir bölümüyle desteklenir.

   • Bu sistem başta gönüllü katılımla ilerler; başarılı örnekler arttıkça daha fazla ülke katılır.

3. Distopik İhtimal:

   • Yüksek otomasyon kârları, az sayıda küresel oyuncunun elinde toplanır; devletler bu güce karşı zayıflar. Bir çeşit dijital feodalizm veya şirket- devlet düzeni oluşabilir. Küresel UBI yerine, şirketlerin kendi çalışanlarına veya üyelerine “kurumsal temel gelir” verdiği “görev tabanlı” özel platformlar yaygınlaşır. Toplumsal eşitsizlik keskinleşir.

   
   

7. GENEL DEĞERLENDİRME

Bu bölümde, UBI’yi gerçekten “küresel” kılabilecek kurumsal ve hukuki çerçeveleri gözden geçirdik. Geldiğimiz nokta, bir yandan uluslararası işbirliği ve yeni tip fonlama (karbon vergisi, robot vergisi, uzay madenciliği) yaklaşımlarıyla evrensel gelir fikrinin ciddi biçimde desteklenebileceğini gösteriyor. Öte yandan, kültürel farklılıklar, siyasi egemenlik ve yolsuzluk riskleri gibi engeller de fazlasıyla büyük.

Kritik Soru:

• İnsanlık, geleceğin büyük meydan okumaları (iklim, göç, teknoloji tekelleri vb.) karşısında, “ortak bir güvence” için egemenlik haklarından taviz verebilir mi?

• Uluslararası kuruluşlar, blokzincir gibi yenilikçi teknolojileri entegre ederek, gerçekten “şeffaf ve katılımcı” bir küresel UBI ajansı oluşturabilir mi?

• Uzay madenciliğinden, devasa biyotek kârlara uzanan yeni ekonomi kaynakları, “ortak refah” için mi yoksa elit çıkarlar için mi kullanılacak?

Cevaplar henüz net değil; ancak UBI’nin küresel boyutu, bizleri artık “sınır tanımayan” düşüncelere itiyor. Gelecekte, belki de uluslararası antlaşmalarla veya kripto-kamusal yapıların otomatik ödemeleriyle, dünya üzerinde her bireye bir “yüksek insani standart” sağlayacak düzeye ulaşabiliriz. Ya da sistem, ekonomik ve politik engeller karşısında yıllarca “ütopya” olarak kalmayı sürdürebilir.

8. DEVAM: BİR BÜTÜN OLARAK “KİTABA” DOĞRU

Bu 8. Bölüm ile birlikte, UBI tartışmasının küresel ve kurumsal boyutuna dair belki de en kritik noktaları masaya yatırmış olduk. Buradan sonra, “Bölüm 9” ve devamında:

• UBI’nin Psikolojik ve Sosyolojik Etkileri (toplum ruh sağlığı, sosyal ilişkiler, aile yapısı, suç oranları)

• UBI ve Eğitim/Rekabet Dinamikleri (küresel ölçekte yetenek göçü, bilgi ekonomisi vb.)

• Derinlemesine Vaka Analizleri (örneğin, UBI + iklim mültecileri için pilot bölgeler, UBI + mega-kentler, kırsal bölgelerde UBI)

gibi konuları ele alarak bu projeyi “kapsamlı bir referans kitabı” niteliğine kavuşturabiliriz.

Sonuç olarak, Evrensel Gelir fikri, klasik refah devletini aşan, teknolojik devrimlerden uzay madenciliğine, kripto ekosisteminden uluslararası hukuka dek her alanla etkileşime giren çok yönlü bir konsept. Bölüm 8’de vurguladığımız gibi, küresel işbirliği ve yeni kurumsal formlar olmadan “gerçek anlamda evrensel” bir geliri hayata geçirmek güç. Fakat tarihin akışı, beklenmedik ittifaklar ve olağanüstü krizlerle şekillenebiliyor. Belki de insanlık, ortak varoluş çıkarına böylesi bir küresel güvenceyi daha erken benimser, kim bilir… Bu heyecan verici soru da, bir sonraki bölümlerin ilham kaynağı olarak önümüzde duruyor.